Đổi mới sáng tạo trong cảnh báo và ra quyết định: Công nghệ nội địa giữ vai trò then chốt

Từ phòng thí nghiệm đến cánh đồng, cánh rừng và bầu trời, một thế hệ các nhà khoa học Việt Nam đang từng bước làm chủ công nghệ lõi, xây dựng hệ sinh thái công nghệ “Make in Vietnam” phục vụ trực tiếp cho nhu cầu giám sát và ra quyết định trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường.

Khai phóng sức mạnh dữ liệu và AI trong cảnh báo sớm

Theo Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo ưu tú Võ Chí Mỹ, Phó Chủ tịch Hội Trắc địa - Bản đồ - Viễn Thám Việt Nam, Trưởng ban Hợp tác quốc tế Hội Khoa học và công nghệ mỏ Việt Nam, giảng viên cao cấp Trường Đại học Mỏ - Địa chất, dữ liệu viễn thám từ vệ tinh từng bị xem là “xa xỉ”, khó tiếp cận và khó sử dụng. Nhưng với các nền tảng AI và ML được phát triển trong nước, điều đó đang thay đổi nhanh chóng.

“Chúng tôi đang thử nghiệm một mô hình cảnh báo sớm xâm nhập mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long. Dữ liệu từ vệ tinh kết hợp với cảm biến mặt đất, đưa vào thuật toán học máy để dự báo ngưỡng mặn theo từng khu vực cụ thể, sớm hơn từ 5-7 ngày so với phương pháp truyền thống,” GS. Võ Chí Mỹ cho biết.

Không chỉ cảnh báo xâm nhập mặn, nhóm của GS Mỹ còn đang phát triển ứng dụng AI để phân tích ảnh vệ tinh nhằm phát hiện vùng hạn hán, suy giảm năng suất cây trồng và thậm chí là nguy cơ dịch bệnh trong nông nghiệp. Điều đặc biệt là tất cả các mô hình được xây dựng trên dữ liệu đặc thù của Việt Nam, mang tính bản địa cao và phù hợp với điều kiện thực tế.

GS Võ Chí Mỹ cho rằng, việc sử dụng công nghệ nội địa để xây dựng hệ thống cảnh báo môi trường là bước ngoặt chiến lược, không chỉ giúp tiết kiệm chi phí mà còn đảm bảo tính chủ động, bảo mật và bền vững.

“Nhiều năm qua, chúng ta phụ thuộc khá nhiều vào các nền tảng và phần mềm nước ngoài. Nhưng những hệ thống này thường không được ‘thiết kế riêng’ cho điều kiện tự nhiên và xã hội Việt Nam, dẫn đến hiệu quả thấp, chi phí duy trì cao. Giờ đây, với đội ngũ kỹ sư phần mềm, chuyên gia môi trường và nhà khoa học dữ liệu trong nước, chúng ta có thể tự xây dựng các mô hình tùy chỉnh: từ cảnh báo lũ quét ở Tây Bắc, sạt lở ở miền Trung đến dự báo chất lượng không khí tại các đô thị lớn”, GS. Mỹ nhấn mạnh.

Một trong những hệ thống tiêu biểu là nền tảng quan trắc và dự báo chất lượng không khí nội địa vừa được triển khai tại Hà Nội và TP.HCM, sử dụng AI để tích hợp dữ liệu từ vệ tinh (Sentinel-5P), trạm cảm biến mặt đất và dữ liệu thời tiết để đưa ra dự báo AQI theo giờ và theo khu vực – giúp người dân và chính quyền địa phương ra quyết định nhanh chóng trong các tình huống khẩn cấp như ô nhiễm bụi mịn hoặc hiện tượng nghịch nhiệt.

Gieo hạt giống công nghệ cho ngành nông nghiệp và môi trường

Theo TS. Nguyễn Thị Minh Trang, Chuyên gia tư vấn chuyển đổi số trong ngành nông nghiệp và môi trường, đây là thời điểm chín muồi để hình thành một hệ sinh thái công nghệ phục vụ ngành nông nghiệp và môi trường, lấy nền tảng là công nghệ nội địa.

“Hãy tưởng tượng một hệ sinh thái nơi dữ liệu viễn thám được cập nhật liên tục, AI phân tích theo thời gian thực, dashboard hiển thị trên máy tính cán bộ Sở Nông nghiệp và Môi trường các tỉnh, và người dân vùng ven biển nhận được cảnh báo xâm nhập mặn qua điện thoại. Tất cả được phát triển bởi các công ty công nghệ Việt Nam, sử dụng dữ liệu Việt Nam, phục vụ chính nhu cầu của Việt Nam,” TS. Trang chia sẻ.

TS Trang cũng cho biết, thời gian qua, một số startup như Vega, HSDESIGN, Reamap đã từng bước chứng minh rằng các công nghệ như phân tích dữ liệu viễn thám, drone/UAV thu thập dữ liệu nông nghiệp và AI phân tích ảnh vệ tinh hoàn toàn có thể được phát triển trong nước với chi phí hợp lý và hiệu quả cao.

Dù tiềm năng là rất lớn, nhưng để công nghệ nội địa thực sự trở thành chìa khóa cho cảnh báo và ra quyết định, các chuyên gia cho rằng cần có cơ chế chính sách mạnh mẽ hơn.

“Cần đưa dữ liệu viễn thám và AI phục vụ cảnh báo môi trường, thiên tai, xâm nhập mặn… vào chương trình chuyển đổi số quốc gia. Cần ban hành cơ chế sandbox cho các startup và viện nghiên cứu thử nghiệm giải pháp trên quy mô thực địa,” GS Võ Chí Mỹ đề xuất.

GS Võ Chí Mỹ cũng cho rằng, các bộ ngành cần đặt hàng bài bản các sản phẩm công nghệ thông qua các chương trình khoa học và công nghệ cấp quốc gia, đồng thời tạo điều kiện để doanh nghiệp tư nhân có thể tham gia sâu vào các dự án công.

“Muốn đổi mới sáng tạo thực chất thì không thể chỉ để công nghệ nằm trong phòng thí nghiệm. Cần có cơ chế để công nghệ bước ra thực địa, được thử sai, được điều chỉnh và hoàn thiện. Đây là điều kiện để hình thành hệ sinh thái công nghệ vững chắc,” GS Mỹ chia sẻ.

Không chỉ là giấc mơ, mà là con đường khả thi

Trong bối cảnh rủi ro khí hậu và thiên tai ngày càng gia tăng, việc ứng dụng công nghệ nội địa trong cảnh báo sớm và ra quyết định không chỉ là giải pháp công nghệ, mà là yêu cầu chiến lược. Khi dữ liệu, AI và viễn thám hội tụ trong các nền tảng do chính người Việt phát triển, ngành nông nghiệp và môi trường sẽ có trong tay công cụ mạnh mẽ để chuyển mình.

Với tầm nhìn dài hạn, quyết tâm chính trị và đầu tư đúng hướng, Việt Nam hoàn toàn có thể tự tin xây dựng “hệ sinh thái số” cho các ngành liên quan đến tài nguyên, thiên nhiên và đời sống dân sinh. Và trong hệ thống đó, mỗi pixel ảnh vệ tinh, mỗi dòng dữ liệu và mỗi thuật toán học máy… đều sẽ góp phần bảo vệ sự sống và phát triển bền vững.